RELACJA - Szlakiem angielskich katedr cz.24 - katedra w Salisbury.
Laudetur Iesus Christus !
Old Sarum, położone w Wiltshire w południowo-zachodniej Anglii, to miejsce o niezwykłej historii, sięgającej ponad 5000 lat wstecz. Znajduje się na wzgórzu, około 3 kilometrów na północ od współczesnego miasta Salisbury, w pobliżu drogi A345. Jest to jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w południowej Anglii, łączące w sobie ślady osadnictwa z epoki neolitu, epoki żelaza, czasów rzymskich, saskich i normańskich.
Old Sarum było zamieszkane już w okresie neolitu, około 3000 lat przed naszą erą, o czym świadczą znaleziska archeologiczne, takie jak narzędzia kamienne. W epoce żelaza, około 400 roku p.n.e., na wzgórzu powstała twierdza (hillfort), strategicznie położona na skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych i rzeki Avon. Twierdza miała owalny kształt, o wymiarach około 400 na 360 metrów, z podwójnymi wałami obronnymi i fosą, co czyniło ją trudną do zdobycia. Celtowie nazywali to miejsce prawdopodobnie „Sorviodunum”, co mogło oznaczać „twierdzę nad spokojną rzeką”. W średniowiecznej literaturze walijskiej, w „Historia Regum Britanniae” Geoffreya z Monmouth, miejsce to określano jako „Caer Gradawc”.
Po podboju Brytanii przez Rzymian w 43 roku n.e., Old Sarum stało się rzymskim obozem wojskowym, znanym jako Sorviodunum. Rzymianie przekształcili istniejące ścieżki w drogi, wzmacniając strategiczne znaczenie tego miejsca. W pobliżu znajdował się ważny węzeł komunikacyjny, a osada rozrosła się w małą miejscowość. Nie ma jednak dokładnych zapisów o losach Sorviodunum po wycofaniu się Rzymian w 410 roku.
W VI wieku Sasi przejęli fort, nazywając go „Searobyrig”. W 552 roku Cynric, król Wessex, zdobył wzgórze, które stało się jednym z najważniejszych miast zachodniej części królestwa. Old Sarum było często rezydencją Egberta z Wessex na początku IX wieku, a w 960 roku król Edgar zwołał tam narodową radę, aby zaplanować obronę przed Duńczykami. Miejsce to było także schronieniem dla mieszkańców pobliskiego Wilton podczas najazdów wikingów w 1003 roku, kiedy to Wilton zostało spalone przez duńskiego króla Sweyna Widłobrodego. W tym okresie w Old Sarum funkcjonowała także mennica.
Katedra w Salisbury pw. Najświętszej Marii Panny, została założona w 1220 roku, gdy biskup Richard Poore podjął decyzję o przeniesieniu siedziby biskupstwa z Old Sarum, dawnego centrum religijnego i militarnego, do nowej lokalizacji w dolinie rzeki Avon, gdzie powstało współczesne miasto Salisbury.
Decyzja ta wynikała z problemów w Old Sarum, takich jak brak wody, ciasnota w obrębie fortyfikacji oraz konflikty między duchowieństwem a garnizonem wojskowym. Tradycja głosi, że miejsce nowej katedry wybrano po tym, jak strzała wystrzelona z murów Old Sarum wskazała teren w dolinie, choć bardziej prawdopodobne jest, że wybór podyktowały praktyczne czynniki, takie jak dostęp do wody i żyzna ziemia.
Katedra w Salisbury była szczególnie związana z kultem Świętego Osmunda, biskupa Salisbury, który zmarł w 1099 roku i został kanonizowany w 1457 roku. Jego relikwie, przechowywane w katedrze, były jednym z głównych obiektów czci przed rewolucją protestancką. Osmund był czczony jako patron diecezji Salisbury.
Święty Osmund, kluczowa postać w historii katedry w Salisbury, był normańskim szlachcicem, prawdopodobnie spokrewnionym z Wilhelmem Zdobywcą, który odegrał istotną rolę w organizacji Kościoła w Anglii po podboju normańskim w 1066 roku. Urodzony około 1040 roku w Normandii, przybył do Anglii jako zaufany współpracownik króla, pełniąc funkcję kanclerza w latach 1070–1078, gdzie zarządzał królewskimi dokumentami. W 1078 roku został biskupem Salisbury, z siedzibą w Old Sarum, i zasłynął z pobożności, mądrości administracyjnej oraz reformowania struktur diecezji. Osmund jest szczególnie kojarzony z kodyfikacją Rytu Sarum, lokalnej formy liturgii rzymskiej, która stała się wzorem dla całej Anglii aż do rewolucji protestanckiej. Znany jako uczony, osobiście przepisywał manuskrypty, co było rzadkie wśród hierarchów tamtej epoki. Zmarł 3 lub 4 grudnia 1099 roku w Old Sarum, a jego relikwie przeniesiono później do nowej katedry w Salisbury, zbudowanej w XIII wieku, gdzie stały się obiektem pielgrzymek.
Legenda o Osmundzie podkreśla jego skromność i pobożność, mimo wysokiego stanowiska i związków z dworem królewskim. Opowiadano, że prowadził proste życie, oddając się modlitwie i pracy nad księgami liturgicznymi. Wierzono, że jeszcze za życia dokonywał cudów, takich jak uzdrowienie chorego mężczyzny, który prosił o jego błogosławieństwo. Po śmierci jego grób stał się miejscem licznych cudów, szczególnie uzdrowień z chorób, takich jak gorączka, ślepota czy paraliż. Jedna z opowieści mówi o kobiecie, która odzyskała zdrowie po modlitwie przy jego grobie, co zapisano w kronikach diecezji. Inne historie przypisują mu ochronę pielgrzymów przed niebezpieczeństwami, oraz opiekę nad diecezją Salisbury, chroniącą miasto przed nieszczęściami. Proces kanonizacji został zakończony w 1457 roku przez papieża Kaliksta III.
Ryt Sarum, znany również jako Ryt Salisbury, to forma katolickiej liturgii łacińskiej, która rozwinęła się w katedrze w Salisbury (dawniej Old Sarum) od końca XI wieku i była używana aż do angielskiej rewolucji protestanckiej. Jego początki sięgają czasów biskupa Osmunda, mianowanego w 1078 roku przez Wilhelma Zdobywcę, który skodyfikował i uporządkował lokalne zwyczaje liturgiczne, łącząc tradycje normańskie, anglosaskie i celtyckie z rzymskim rytem. Najstarsze źródła, takie jak wzmianki w Kronice Anglosaskiej, Burghal Hidage oraz Domesday Book (1086), wskazują na znaczenie Old Sarum jako centrum religijnego i administracyjnego, gdzie liturgia była stopniowo rozwijana. Kluczowe dokumenty, takie jak „Institutio” Osmunda z 1091 roku oraz Sarum Customary, opisują organizację nabożeństw, w tym Mszy i godzin kanonicznych, które charakteryzowały się bogatą procesją, pięknymi szatami liturgicznymi i złożonymi rubrykami. Ryt ten, choć w dużej mierze zgodny z rytem rzymskim, zawierał około 10% unikalnych elementów, takich jak specyficzne modlitwy przygotowawcze kapłana czy procesje z okadzaniem ołtarzy. W średniowieczu ryt Sarum zyskał ogromny wpływ, rozprzestrzeniając się na Wyspy Brytyjskie oraz części Europy Północno-Zachodniej, np. Rouen, Nidaros w Norwegii czy Braga w Portugalii.
Ryt Sarum charakteryzował się bardziej szczegółowymi i rozbudowanymi rubrykami w porównaniu z rzymskim rytem łacińskim, który w XI wieku był mniej skodyfikowany. Sarum kładło większy nacisk na precyzyjne instrukcje dotyczące gestów, ruchów i procesji. Na przykład, przed Mszą kapłan wykonywał unikalne modlitwy przygotowawcze, takie jak „Aufer a nobis”, które w rycie rzymskim nie były tak rozbudowane.
Sarum rozwinął własny styl chorału, zwany chorałem sarum, który różnił się od chorału gregoriańskiego używanego w rycie rzymskim. Melodie były bardziej ozdobne, a sekwencje liturgiczne, takie jak „Dies Irae”, miały w Sarum własne warianty. Manuskrypty z Biblioteki Katedralnej w Salisbury potwierdzają unikalny repertuar muzyczny.
Około 10% treści rytu Sarum stanowiły elementy specyficzne, nieobecne w rycie rzymskim, takie jak dodatkowe modlitwy, antyfony i responsoria dostosowane do lokalnych świętych, np. św. Cuthberta czy św. Aldhelma. „Institutio” Osmunda podkreśla włączenie tych lokalnych tradycji, co kontrastowało z bardziej uniwersalistycznym podejściem rytu rzymskiego.
Ryt Sarum wprowadzał bardziej zróżnicowane kolory szat liturgicznych, np. specyficzne odcienie dla okresów pokutnych, oraz szczegółowe przepisy dotyczące ich użycia, co w rycie rzymskim było mniej sformalizowane w tamtym okresie.
„Institutio” Osmunda wskazuje, że ryt Sarum został skodyfikowany z poszanowaniem rzymskich norm. Brak wzmianek o konfliktach ze Stolicą Apostolską w dokumentach takich jak Domesday Book (1086) czy korespondencji kościelnej z tego okresu dodatkowo potwierdza, że ryt Sarum był akceptowany jako zgodny z praktyką Kościoła.
W XIII wieku, gdy ryt Sarum zyskał popularność w Anglii i rozprzestrzenił się na inne regiony (np. Rouen czy Nidaros), Watykan nadal nie zgłaszał formalnych zastrzeżeń, co można wywnioskować z jego powszechnego stosowania w diecezjach podlegających Rzymowi. Manuskrypty z Biblioteki Katedralnej w Salisbury oraz późniejsze analizy (np. Rich-Jones, 1883–1884) pokazują, że ryt ten był postrzegany jako wzbogacenie tradycji rzymskiej, a nie jej przeciwieństwo.
Budowa katedry rozpoczęła się 28 kwietnia 1220 roku, po uzyskaniu zgody papieża Honoriusza III i króla Henryka III, a kamień węgielny położono w obecności biskupa Poore’a i lokalnych dostojników. Katedra została zaprojektowana przez architekta Eliasa de Dereham, a jej konstrukcja w stylu wczesnego gotyku angielskiego (Early English Gothic) była nowatorska, z naciskiem na smukłe łuki, wysokie okna i harmonijne proporcje. Główna część budowli, w tym nawa, chór i transept, została ukończona w rekordowym czasie 38 lat (do 1258 roku), co świadczy o znakomitej organizacji i finansowaniu.
Zachodnia fasada katedry w Salisbury, ukończona w XIII wieku, jest jednym z najwspanialszych przykładów wczesnego gotyku angielskiego. Charakteryzuje się symetryczną konstrukcją z trzema portalami, bogato zdobionymi rzeźbami i smukłymi wieżami bocznymi. Fasada zawiera ponad 60 nisz z posągami świętych, królów i aniołów, choć wiele z nich to XIX-wieczne rekonstrukcje.
Kaplica Trójcy Świętej, poświęcona w 1225 roku, była pierwszym ukończonym elementem. Kapitularz (Chapter House) z unikalnym stożkowym sklepieniem, powstał wkrótce potem, stając się miejscem przechowywania jednej z czterech oryginalnych kopii Magna Carta z 1215 roku. Ta ośmiokątna sala, wspierana przez pojedynczą kolumnę z marmuru Purbeck, była miejscem spotkań kapituły katedralnej, gdzie biskup, dziekan i kanonicy omawiali sprawy administracyjne i liturgiczne diecezji. Znana jest z pięknego żebrowanego sklepienia i średniowiecznego fryzu przedstawiającego sceny z Księgi Rodzaju i Wyjścia.
Bp Richard Poore (zm. 1237) był wybitnym angielskim duchownym i administratorem kościelnym w XIII wieku, kluczową postacią w historii Katedry w Salisbury. Urodził się około 1160 roku, prawdopodobnie w rodzinie szlacheckiej związanej z regionem Hampshire. Richard studiował w Paryżu, co było typowe dla wykształconych duchownych epoki, i zdobył gruntowną wiedzę teologiczną oraz administracyjną. Początkowo służył jako dziekan katedry w Old Sarum, a w 1215 roku został wybrany biskupem Chichester, gdzie zasłynął z reform i reorganizacji diecezji.
W 1228 roku został biskupem Durham, gdzie kontynuował reformy, m.in. ufundował klasztor w Finchale i zreorganizował administrację diecezjalną. Poore był także autorem „Ancren Riwle”, poradnika dla pustelnic, oraz promotorem reform liturgicznych i edukacyjnych, w tym fundatorem szkoły katedralnej. Zmarł 15 kwietnia 1237 roku w Tarrant Crawford, pozostawiając trwały ślad jako wizjonerski biskup, który nie tylko stworzył jedną z najwspanialszych katedr gotyckich, ale także przyczynił się do rozwoju Kościoła katolickiego w Anglii w okresie średniowiecza.
W średniowieczu katedra była centrum życia religijnego i kulturalnego diecezji Salisbury, a jej chór chłopięcy, założony w XIII wieku, do dziś kontynuuje tradycję muzyki liturgicznej. W XVI wieku, podczas reformacji, katedra uniknęła poważnych zniszczeń, choć straciła niektóre relikwie i dekoracje.
Katedra w Salisbury jest także znana z zegara wieżowego z 1386 roku, jednego z najstarszych działających mechanizmów tego typu na świecie
Wieża katedry w Salisbury, zwieńczona najwyższą iglicą w Wielkiej Brytanii, mierzącą 123 metry, jest ikonicznym elementem gotyckiej architektury, ukończonym około 1310–1330. Iglica, dodana do centralnej wieży, zbudowana jest z kamienia i wspiera się na misternie zaprojektowanych łukach przyporowych, które przeciwdziałają jej ogromnemu ciężarowi. Pomimo problemów strukturalnych, takich jak ugięcie filarów pod jej ciężarem, wieża i iglica przetrwały wieki dzięki XIX-wiecznym wzmocnieniom przeprowadzonym przez Sir George’a Gilberta Scotta.
Kilka gościnnych ujęć od Janusza Dyjaka poniżej…
