RELACJA - Szlakiem angielskich katedr cz.26 - katedra w Exeter.
Laudetur Iesus Christus!
Miasto Exeter, znane w czasach rzymskich jako Isca Dumnoniorum, ma swoje początki w I wieku n.e., gdy Rzymianie założyli fort dla legionu II Augusta, dowodzonego przez cesarza Wespazjana. Fort o powierzchni 17 hektarów miał kształt prostokąta z zaokrąglonymi rogami i mógł pomieścić około 5 tysięcy legionistów. Po opuszczeniu fortu przez wojsko w latach 70. I wieku, teren zajęła ludność cywilna, tworząc forum i łaźnie publiczne, których pozostałości odkryto w XX wieku.
Archeologiczne wykopaliska w 2022 roku przy katedrze ujawniły fragmenty rzymskiej ulicy, drewnianych baraków z lat 50–75 n.e. oraz kamiennej ściany domu z III lub IV wieku, co potwierdza długą historię osadnictwa w tym miejscu. Przed przybyciem Rzymian obszar zamieszkiwali Celtowie z plemienia Dumnonii, co wskazuje na prehistoryczne korzenie miasta. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Exeter rozwijało się jako anglosaskie centrum handlowe i religijne, otoczone murami obronnymi, które chroniły je przed najazdami Wikingów.
Wprowadzenie katolicyzmu do Exeter miało miejsce w VII wieku, w okresie chrystianizacji Anglii przez misjonarzy rzymskich i celtyckich. Kluczową postacią był św. Bonifacy (ok. 675–754), urodzony w Crediton niedaleko Exeter jako Winfryd, który odegrał znaczącą rolę w szerzeniu chrześcijaństwa w Europie. Choć nie był bezpośrednio związany z katedrą w Exeter, jego działalność misyjna w Germanii i powiązania z regionem Devon uczyniły go ważnym świętym dla lokalnych mieszkańców. W 669 roku król Cenwalh i biskup Birinus założyli diecezję Winchester (opisywana TUTAJ), która obejmowała tereny Devon i przyczyniła się do umocnienia katolicyzmu w regionie. W X wieku w Exeter istniał anglosaski minster (kościół misyjny) poświęcony św. Marii i św. Piotrowi, który stał się zalążkiem późniejszej katedry. W 1050 roku biskup Leofric przeniósł siedzibę biskupstwa z Crediton do Exeter z obawy przed najazdami Wikingów, co wzmocniło pozycję miasta jako centrum religijnego.
Święty Bonifacy, urodzony około 675 roku w Crediton w anglosaskim królestwie Wessex, pochodził z zamożnej rodziny. Jego imię chrzcielne, Winfryd, oznaczało „przyjaciel pokoju”. Już w młodym wieku wykazywał pobożność i zainteresowanie życiem zakonnym, co skłoniło go do wstąpienia do klasztoru w Exeter, a później w Nursling, gdzie zdobył wykształcenie w zakresie pisma świętego, łaciny i teologii. W tamtym czasie Anglia była ważnym ośrodkiem chrześcijańskiej nauki, co opisuje św. Beda Czcigodny w swojej „Historii kościelnej narodu angielskiego” (Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum), ukończonej ok. 731 roku. Beda podkreśla znaczenie anglosaskich klasztorów jako centrów edukacji i misji, co miało wpływ na formację Bonifacego. W wieku około 30 lat Winfryd został wyświęcony na kapłana, a jego zdolności oratorskie i organizacyjne sprawiły, że zyskał uznanie w Kościele Wessex.
W 716 roku podjął on pierwszą misję do Fryzji (dzisiejsza Holandia), aby nawracać plemiona germańskie. Misja ta zakończyła się niepowodzeniem z powodu wojen między Frankami a Fryzami, ale w 718 roku udał się do Rzymu, gdzie papież Grzegorz II nadał mu imię Bonifacy („czyniący dobro”) i powierzył mu misję chrystianizacji Germanii. W latach 719–722 Bonifacy działał we Fryzji, Hesji i Turyngii, współpracując z frankijskim dworem Karolingów. Jego największym osiągnięciem było zreformowanie Kościoła frankijskiego i założenie diecezji w Bawarii, Hesji i Turyngii, w tym biskupstw w Würzburgu, Erfurcie i Buraburgu. W 732 roku papież Grzegorz III mianował go arcybiskupem Germanii, a w 738 roku otrzymał paliusz, symbol władzy metropolitalnej.
Bonifacy założył również opactwo w Fulda (744), które stało się centrum chrześcijańskiej nauki w Germanii. Jego reformy, w tym wprowadzenie rzymskiej liturgii i zwalczanie pogańskich praktyk, takich jak kult świętych drzew, zmieniły strukturę Kościoła w Europie Środkowej. W 754 roku, podczas misji we Fryzji, Bonifacy został zamordowany przez pogańskich Fryzów w Dokkum, wraz z 52 towarzyszami, stając się męczennikiem. Jego śmierć została opisana w dziele „Vita Bonifatii” autorstwa Willibalda, ucznia Bonifacego
Legenda Bonifacego jest ściśle związana z jego misyjną działalnością, szczególnie z wydarzeniem znanym jako „ścięcie dębu Donara” (Thora) w Geismar w Hesji ok. 723 roku. Według tradycji, zapisanej przez Willibalda, Bonifacy ściął “święty” dąb, czczony przez pogańskich Germanów, aby pokazać wyższość chrześcijańskiego Boga. Gdy piorun nie uderzył go w odwecie, a drzewo upadło, wielu pogan miało się nawrócić. Z drewna dębu Bonifacy zbudował kaplicę poświęconą św. Piotrowi.
Z Dębem Donara wiąże się również legenda o… początkach tradycji choinki bożonarodzeniowej! Według jednej z wersji, gdy św. Bonifacy ściął “święty” dąb, ten, upadając, zmiażdżył okoliczne drzewa, z wyjątkiem małej jodełki. Bonifacy miał wtedy powiedzieć:
„Ta mała jodełka jest potężniejsza od waszego dębu. Jest zawsze zielona, tak jak wieczny jest Bóg, dający nam życie wieczne. Niech przypomina wam Chrystusa”.
Zachwycony cudem lud germański zaczął ozdabiać jodły zamiast dębów, co dało początek tradycji strojenia drzewek na Boże Narodzenie. Inna wersja mówi, że z pnia ściętego dębu wyrosła cudownie jodełka, którą poganie uznali za znak i zaczęli czcić jako symbol nowej wiary.
Cuda przypisywane Bonifacemu obejmują zarówno wydarzenia z jego życia, jak i pośmiertne. Za życia miał uzdrawiać chorych i egzorcyzmować opętanych. Po śmierci jego relikwie w opactwie Fulda były związane z licznymi uzdrowieniami, szczególnie z chorób oczu i gorączki. Jedna z opowieści mówi o pielgrzymie, który odzyskał wzrok po modlitwie przy grobie św. Bonifacego. Inne cuda dotyczyły ochrony przed nieszczęściami, takimi jak burze czy najazdy, co przypisywano jego wstawiennictwu. Kult Bonifacego rozprzestrzenił się w Anglii, szczególnie w Devon, gdzie był czczony jako lokalny święty, choć jego relikwie nie były przechowywane w katedrze w Exeter. „Vita Bonifatii” Willibalda, napisana ok. 760 roku, jest głównym źródłem tych opowieści.
A teraz wracamy do miasta Exeter…
Budowę obecnej katedry rozpoczęli Normanowie w 1114 roku, a jej najstarszymi zachowanymi częściami są dwie masywne wieże transeptu. W 1133 roku katedra została konsekrowana, choć prace trwały dalej. Między 1180 a 1244 rokiem wzniesiono krużganki i kapitularz, a w 1270 roku biskup Walter Branscombe zainicjował 90-letnią przebudowę w stylu gotyckim, która nadała katedrze obecny kształt, ukończony na początku XV wieku.
Katedra w Exeter słynie z wybitnych dzieł sztuki, które odzwierciedlają bogactwo gotyckiej estetyki. Najbardziej znanym elementem jest najdłuższe na świecie gotyckie sklepienie (90 metrów długości, 20 metrów wysokości), zdobione rzeźbionymi „bossami” (dekoracyjnymi kulami na przecięciu żeber sklepiennych). Jeden z najsłynniejszych z nich, z 1300 roku przedstawia rycerza walczącego z trzema smokami, symbolizującymi duszę chrześcijańską pokonującą zło. Inny boss w nawie głównej ukazuje morderstwo św. Tomasza Becketa z 1170 roku, co łączy katedrę z historią Canterbury (opisywana przez nas TUTAJ). Zachodnia fasada katedry zdobiona jest największą kolekcją XIV-wiecznych rzeźb w Anglii, przedstawiających świętych, królów i anioły.
W nawie znajduje się Galeria Minstrelów (ok. 1360), unikalna w angielskich katedrach, z 12 rzeźbionymi aniołami grającymi na średniowiecznych instrumentach, takich jak harfa, dudy czy tamburyn.
Ekran chórowy z obrazami biblijnymi z lat 1317–1325.
Wśród najbardziej znaczących grobowców katedry, w jej południowym transepcie - znajduje się ten należący do Hugh Courtenaya, hrabiego Devon, i jego żony Margaret de Bohun z XIV wieku.
W północnym transepcie znajduje się XV-wieczny zegar astronomiczny, ilustrujący geocentryczny model wszechświata. Wielkie wschodnie okno zawiera średniowieczne witraże z ok. 1304 roku, przypisywane Mistrzowi Walterowi, z postaciami Abrahama, Mojżesza i Izaaka oraz innymi świętymi. Witraże te, częściowo zrekonstruowane, są największym zachowanym zespołem średniowiecznego szkła w Devon. Niestety podczas mojej wizyty cały chór, sanktuarium i wschodnia część katedry była zamknięta dla zwiedzających…
Inne dzieła to XVII-wieczne organy z 1665 roku, oraz marmurowa chrzcielnica z 1687 roku z figurami apostołów. Katedra przechowuje także Exeter Book, X-wieczny manuskrypt zawierający staroangielską poezję, jeden z najcenniejszych zabytków literatury anglosaskiej.
Poniżej kilka ujęć autorstwa Janusza Dyjaka…
